ضیا دانش
رئیسجمهور غنی از بدو به عهده گرفتن مسؤولیت حکومت، همواره بر ضرورت و اهمیت اصلاحات همه‌جانبه در سکتور معارف تأکید کرده و اصلاحات در این بخش را، زیربنا و ستون اساسی تغییر و تحول بنیادی در کشور می‌داند.
به دلیل نقش کلیدی تعلیم و تربیه در رسیدن به توسعه همه‌جانبه، رئیسجمهور در جلسه شورای عالی قوای بشری مطرح نمود که سال 1397 را باید تبدیل به «حشر ملی معارف» کنیم که تحول اساسی و گسترده به وجود آید. اراده رهبری دولت در این بخش وجود دارد و نظارت همه‌جانبه از امور مربوط انجام خواهد یافت.
هرچند تاکنون نیز حکومت در بهبود وضعیت معارف، مخصوصاً اصلاح نصاب‌های درسی، اقداماتی داشته است؛ اما به نظر میرسد که از مجاری که توسط رئیسجمهور رهبری می‌گردد به ویژه «شورای عالی قوای بشری»، و سایر تشکیل‌های مرتبط، در این سال شاهد تغییرات برجسته در اصلاح معارف خواهیم بود.
از طرف دیگر باید توجه داشت که بدون اصلاح سکتور معارف، امکان غلبه بر چالش‌ها و رسیدن به توسعه در بخش‌های مختلف نیز امکان‌پذیر نیست و طبق تجارب جهانی، مهم‌ترین و اساسی‌ترین راه رسیدن به پیشرفت، تحقق درست تعلیم و تربیه در جامعه است.
در نوشته پیش رو، به گونه مختصر به اهمیت و جایگاه معارف در نگرش رهبری حکومت وحدت ملی، فعالیت‌هایی که تاکنون صورت گرفته، و نیز برنامههای حکومت در سال 1397 اشاره می‌گردد.
جایگاه معارف در حکومت وحدت ملی
از دید رئیسجمهور غنی گسترش کمّی و کیفی تعلیم و تربیه در کشور می‌تواند زمینه‌ساز تقویت وحدت ملی، تأمین صلح و ثبات دایمی، کاهش خشونت، کاهش فساد و... گردد. رئیسجمهور به مناسبت‌های مختلف از جمله در نواختن زنگ مکتب در شروع سال آموزشی، دیدار با معلمین و اهالی معارف و در نشست‌های کاری و مشورتی با رهبری وزارت معارف بر اهمیت تعلیم و تربیه تأکید کرده است تا زمینه گسترش سوادآموزی و بهبود کیفی تعلیم و تربیه هر چه زودتر فراهم گردد.
رئیسجمهور غنی توجه به نسل‌های کنونی و آینده را یک اولویت اساسی برای حکومتش می‌داند که به همین دلیل، تمرکز ویژه روی اصلاحات، بهبود و ارتقای کیفت و کمیت معارف دارد. چنان که وی در مراسم شروع سال تعلیمی 1397 در سخنان خود به صراحت اشاره کرد که در طی کمتر از چهار ماه، بیش از 10 جلسه به ریاست خودش در این مورد تشکیل شده؛ و پلان معارف را کلمه به کلمه خوانده است.
رئیسجمهور در این مراسم با اشاره به اهمیت معارف، به تمام وزارت‌ها نیز دستور داد که ضمن همکاری همه‌جانبه با وزارت معارف، پیشرفت این سکتور را در سرلوحه برنامه‌های‌شان قرار دهند.
فعالیت‌ها و دستاوردهای سه‌ساله حکومت در عرصه معارف
ارتقای نظام تعلیمی و تربیتی کنونی که توانایی پاسخگویی مناسب به بیش از 9.2 میلیون شاگرد را داشته باشد، کار دشواری است و ضرورت به توجه جمعی دارد.
حکومت برای رسیدگی به وضعیت نابه‌سامان تعلیم و تربیه – در حالی که 60 درصد کارمندان خدمات ملکی در وزارت معارف مصروفند – ابتکار ایجاد شورای عالی قوای بشری را روی دست گرفت. این شورا روی پلان‌های انکشافی برای بهبود کیفیت و مدیریت سالم تعلیم و تربیه و تحصیلات عالی در نهادهای آموزشی و ایجاد هماهنگی میان «بازار کار» و کادرهای تربیه‌شده در نهادها کار می‌کند.
بر اساس تلاش‌ها و فعالیت‌های مستمر حکومت و با پیگیری شخص رئیسجمهور، معارف افغانستان طی سه سال گذشته شاهد شکل‌گیری چشم‌انداز روشن، تدوین برنامههای جامع و فراگیر بوده است که به گونه مثال، می‌توان به ترتیب برنامه اصلاحی وزارت معارف و پلان استراتیژیک سوم معارف اشاره کرد که روی اصلاح بنیادی سیستم تعلیمی و ساختن معیار به خاطر عملکردهای قابل تطبیق این وزارت توجه دارند.
نصاب تعلیمات قبل از مکتب نهایی و پالیسی تطبیق آن ترتیب گردیده و نیز در مورد عرضه خدمات تعلیمی قبل از مکتب با شرکای کاری، هماهنگی‌های لازم شده است. به صورت مجموعی در سراسر کشور بیش از 146 هزار شاگرد در بیش از 3300 صنف مصروف فراگیری تعلیمات قبل از مکتب می‌باشند.
به صورت کل می‌توان فعالیت‌ها و دستاوردهای حکومت در بخش معارف در سه سال گذشته را این چنین دسته‌بندی کرد:
1- اداره تعلیم و تربیه
در حالی که پلان استراتیژیک سوم معارف ترتیب شده، معلومات احصائیوی معارف نیز به شکل سالانه از طریق سروی اشتراکی جمع‌آوری گردیده است. برای 58 درصد از مکاتب، محیط مصون تعلیمی فراهم شده و 6.11 میلیون جلد کتاب درسی در اختیار متعلمین قرار گرفته است.
افغانستان در چارچوب برنامههای مجمع مشارکت جهانی برای تعلیم و تربیه (Global Partnership for Education) که هدفش یاری رساندن کشورهای فقیر در گسترش «تعلیم و تربیه برای همه» می‌باشد، توانست که 40 ولسوالی در 13 ولایت کمترانکشاف‌یافته را زیر پوشش قرار دهد و از این طریق یکصد هزار طفل به تعلیم و تربیه دست یابند. برای این مأمول 2038 صنف محلی، 1764 صنف آموزش تسریعی و 5300 صنف در مساجد ایجاد شد. به خاطر تطبیق برنامههای آموزشی، 2500 معلم و 5 هزار ملاامام به حیث معلم، استخدام شدند. این برنامه 900 پلان انکشافی مکاتب (شامل اعمار صنف، مبرز، دیوار احاطه و...) را ترتیب داده است.
2- ارتقای کیفی
به منظور ارتقای کیفی معارف روی مرور و تجدید نظر کتاب‌های معارف کار شده است که می‌توان به کتاب‌های درسی و رهنمای معلم زبان‌های پشتو و دری دوره ابتدایی و کتاب‌های درسی دوره متوسطه اشاره نمود. همچنین کتاب‌های درسی تعلیمات عمومی صنف اول الی دوازدهم، توسط 60 متخصص بازنگری و غلط‌های املایی و انشایی آنها اصلاح شده است. در بخش نصاب حرفه‌یی نیز 8 عنوان جدید شامل ماهی‌پروری، تجارت‌های شخصی کوچک، کمک‌های اولیه صحی، سبزیجات، مرغداری، زنبورداری، لبنیات و خیاطی تدوین شده است.
در دوره حکومت وحدت ملی در سویه تحصیلی معلمین معارف نیز بهبود رونما شده است. تعداد معلمین معارف دارای لیسانس از 23 هزار تن در سال 1393 به 27.5 هزار تن در سال 1395 افزایش یافته است. در تعداد معلمان دارای سند ماستری در همین سال‌ها از 417 تن به 515 تن افزایش دیده میشود. در این دوره 71 هزار معلم از برنامههای آموزشی پیداگوژی و مضمونی مستفید شده‌اند.
حکومت وحدت ملی با تأکید بر ارتقای کیفی معارف توانسته است که 9 مکتب را به فایبر نوری وصل کند و 6 مکتب دیگر را برای این منظور مجهز سازد. همچنین انستیتوت‌های نیما، تی‌تی‌آی، ای‌ای‌آی، و ای‌آی‌تی به انترنت متصل شده‌اند.
3- ارتقای کمّی
حکومت وحدت ملی در مجموع 882 مرکز تعلیمی و تربیتی جدید را طی سالهای 1393 الی 1395 تأسیس نموده است که در مجموع 5.3 درصد افزایش را نشان می‌دهد. همچنین برای 452 باب مکتب که تعمیر نداشته‌اند، امور ساختمانی انجام یافته است. 323 لابراتوار کیمیا، فزیک و بیالوژی در همین تعداد مکتب ایجاد و فعال شده است.
4- تعلیم و تربیه دختران
262 باب مکتب جدید و مرکز تعلیمی برای دختران در سه سال گذشته تأسیس شده است. ریاست انکشاف تعلیمات نسوان در چوکات معینیت تعلیمات عمومی به‌تازگی ایجاد شده و با هدف افزایش شمولیت دختران در مکاتب، جلسات گروهی، تماس‌های دوامدار با والدین از طریق شوراهای مکاتب، ملاامامان و شبکه‌های نشراتی صورت گرفته است که با این اقدامات، شاهد افزایش شاگردان دختر از 3.5 میلیون در سال 1394 به 3.6 میلیون در سال 1396 هستیم که 40 درصد از متعلمین معارف را تشکیل می‌دهد. خوشبختانه افزایش شمار معلمین زن در معارف طی سالهای 1394 و 1395 حدود 2 هزار بوده که تعداد مجموعی آنان را به 66.8 هزار رسانده است. با توجه به رشد جذب محصلین خانم در دارالمعلمین‌ها و مؤسسات تعلیمات عالی (45.4 هزار در سال 1393 به 49.4 هزار در سال 1396) دسترسی نظام معارف و به تعقیب آن شاگردان دختر به معلمین زن، رشد چشم‌گیری را در سالهای آینده خواهد داشت.
تطبیق برنامه GPE (Global Partnership for Education) در مناطق دوردست و نیز تدویر کمپاین‌های آگاهی عامه درباره اهمیت تعلیم و تربیه دختران، استخدام استادان مسلکی در مراکز تربیه معلم و ایجاد مراکز و الحاقیه‌های تربیه معلم سبب شده است که شاهد افزایش شمولیت دختران در مراکز تربیه معلم و نیز شاگردان دختر در مکاتب باشیم. رشد 2 درصدی شاگردان دختر در ولایات دارای کمترین جذب دختران در معارف (ارزگان، هلمند، پکتیا، پکتیکا، زابل و بادغیس) گویای این موضوع است.
5- سوادآموزی
بر پایه آمارهایی که در اختیار وزارت معارف قرار دارد، 2 درصد در سطح بی‌سوادی کاهش رونما شده است. حکومت در بخش سوادآموزی، کمیته‌های ملی سواد را در سطح مرکز، ولایات، ولسوالی‌ها و قریه‌ها ایجاد کرده است. در چارچوب برنامههای سوادآموزی 66.6 هزار باب کورس سوادآموزی را برای 1.57 میلیون سوادآموز تدویر شده که 810 هزار آنان، این کورس‌ها را سپری و فراغت کسب کرده‌اند.
سوادآموزی شامل برنامههای اساسی و مابعد، برنامههای اختصاصی برای زنان، مکاتب سواد حیاتی و حرفه‌یی، مراکز آموزش محلی C.L.C، سوادآموزی از طریق ملاامامان مساجد و تکایا، سوادآموزی برای کوچی‌ها، سوادآموزی از طریق ادارات دولتی، سوادآموزی از طریق معلمین مکاتب رسمی در بدل حق‌الزحمه، سوادآموزی برای محبوسین، سوادآموزی اردوی ملی و پولیس ملی و امنیت ملی، و برنامه آموزش از راه دور میشود. وزارت‌ها و ادارات مستقل افغانستان در زمینه برنامههای سوادآموزی 15 تفاهم‌نامه را امضا نموده‌اند و 31 تفاهم‌نامه دیگر نیز آماده امضا است. به منظور کاهش بیش‌تر سطح بی‌سوادی نصاب تعلیمی و کتب جدید سوادآموزی با درنظرداشت استندردهای بین‌المللی به دو زبان دری و پشتو به همکاری یونسکو تهیه و چاپ شده‌اند. این کتاب‌ها در بخش سوادآموزی حرفه‌یی بوده و گام مثبت در رشد اقتصاد خانواده‌ها خواهد بود. طی این نصاب سوادآموزی، 21 هزار نفر در 9 ماه سواد و مهارت حرفه‌یی را کسب می‌کنند.
وزارت معارف طرح «بسیج ملی، تشویق تدریجی و افزایش نقش سکتورهای خصوصی در برنامههای سوادآموزی» را ترتیب نموده که با تأیید کابینه، میکانیزم‌های تطبیق آن برای سکتور خصوصی نیز تهیه شده است. همچنین باید گفت که 3 کانسپت‌نوت دریافت منابع مالی برای جامعه مدنی، سکتور خصوصی و برنامههای سوادآموزی از طریق تعلیم و تربیه تهیه شده است. با تطبیق این برنامهها در آینده شاهد افزایش میزان سواد و کاهش بیش‌تر ارقام بی‌سوادی خواهیم بود.
مواردی دیگر که به عنوان دستاورد قابل ذکر است:
•افزایش میزان سطح سواد در سطح ملی از 36 درصد به 38 درصد از طریق دسترسی متوازن به تعلیم؛
•افزایش دو درصدی شمولیت دختران در مکاتب ولایات دارای کمترین درصدی (ارزگان، هلمند، پکتیا، زابل، بادغیس و پکتیکا)؛
•افزایش 8.7 درصد جذب دختران در دارالمعلمین‌ها؛
•افزایش شمار مجموعی مکاتب و مراکز تعلیم اسلامی، تخنیکی و تربیه معلم به 17,466 باب با تأسیس 882 مرکز نو در سالهای 1393 و 1395؛
•اتصال 9 مرکز تعلیمی به فایبر نوری و تجهیز 6 مکتب دیگر؛
•رسیدگی به معضل مکاتب و معلمین خیالی؛
•سروی و تهیه پلان توپوگرافی 18 شهرک معلمین؛
•توزیع 14,011 نمره زمین به معلمین بر اساس پلان منظم از طریق ایجاد شهرک‌های معلمان در ولایت‌های کابل، پکتیکا، غزنی، ارزگان، لوگر، دایکندی، بدخشان، فراه، بلخ و میدان وردک.
برنامههای حکومت برای حشر ملی معارف
رئیس جمهوری به مناسبت آغاز سال تعلیمی 1397 و نواختن زنگ مکتب به نکات برجسته‌ی اشاره کرد که می‌توان آنها را سرفصل اصلاحات نظام آموزشی در سال جاری عنوان داد:
1-اعمار مکاتب بیش‌تر: رئیسجمهور در مراسم آغاز سال نو تعلیمی گفت که 50 درصد مکاتب متأسفانه ساختمان ندارد و به همین جهت مصمم است که به مدت دو سال شش هزار مکتب جدید اعمار شود. وزارت‌های معارف، انکشاف و دهات و شهرسازی در این راستا مسؤولیت گرفته‌اند که این مکاتب را در مناطق مورد نظر اعمار نمایند.
2-مبارزه با فساد: وزارت معارف افغانستان از لحاظ آلودگی به فساد اداری همواره مورد انتقاد رئیسجمهور قرار داشته و تأکید بر اصلاح آن دارد. برآورد دقیق کمّی و کیفی معلمان شامل در سیستم آموزشی، استخدام معلمان جدید از طریق کمیسیون اصلاحات اداری و خدمات ملکی، بازبینی و افزایش معاش معلمان طبق طرزالعمل رتب و معاشات معلمین و... جزء برنامههای اصلی حکومت برای مبارزه با فساد در معارف است.
3-تلاش برای رسیدگی به معضل مسکن و فراهم کردن دسترسی به قرضه: رئیسجمهور با پذیرفتن عدم دستاورد زیاد حکومت برای حل معضل مسکن معلمین، به وزارت شهرسازی و اداره مستقل اراضی هدایت داده است که معضل بی‌سرپناهی افراد نیازمند (معلمین، عودت‌کنندگان و...) را در اولویت کاری خویش قرار داده و راه حلی برای آنها پیدا نمایند.
به منظور حل مشکل نیاز مالی معلمین، کابینه جمهوری اسلامی افغانستان طرح وزارت معارف برای ایجاد صندوق قرضه‌دهی به معلمین را تصویب کرد. همچنین اعضای کابینه توافق نمودند که 20 درصد از معاش یک‌ماهه آنان و معینان وزارت‌ها برای تمویل این صندوق پرداخت شود و وزارت مالیه نیز مؤظف شد که مبلغ 15 میلیون افغانی را از بودجه وزارت معارف به این صندوق انتقال دهد. رئیسجمهور بنا بر لزوم ارج‌گذاری به مقام والای معلم و رفع مشکلات اقتصادی این قشر روشنگر جامعه، مبلغ 2 میلیون افغانی را به این صندوق کمک نمود.
4-دسترسی به انترنت: فراهم کردن انترنت به مکاتب مرکز و ولایات یکی دیگر از برنامههای حکومت در سال جاری اعلام شده است. وزارت مخابرات و تکنالوژی معلوماتی و اداره تنظیم خدمات مخابراتی (اترا) مکلف شده است که این سهولت را در مکاتب فراهم ساخته و روند آن را تسریع بخشند. این برنامه امسال از کابل شروع شده و در حال گسترش است که به سرعت و تقویت رشد علمی شاگردان کمک خواهد کرد.
5-حفظالصحه: صحتمندی روانی و سلامتی جسمی نقش کلیدی در آموزش شاگردان دارد؛ روی همین اصل، حکومت در نظر دارد که به مسایل صحی شاگردان و مکاتب توجه جدی نماید. توزیع تابلیت آهن، واکسین وقایوی در برابر امراض، تقویت و توسعه برنامههای ورزشی، تهیه برنامههای غذایی در مکاتب و... بخشی از این برنامهها به حساب میرود.
6-بازگشایی مکاتب مسدود در مناطق ناامن: تخمین میشود که حدود یک هزار مکتب در سراسر کشور در مناطق جنگزده مسدود است. حکومت مصمم است که این مکاتب را بازگشایی نموده و در تأمین امنیت معلمان، شاگردان و مکاتب برنامههای جدی و جدید روی دست بگیرد.
7-دسترسی شاگردان به کتب درسی: در سالهای گذشته، توزیع کتب درسی یکی از مشکلات جدی بود اما با نظارت مستقیم رئیسجمهور در سال جدید، به نظر میرسد که این معضل ختم گردد. رئیسجمهور گفته است که در هر ماه نشست مربوط به اصلاحات در معارف کشور را مستقیماً رهبری خواهد کرد و بر اصلاحات در تدوین و تدریس کتب درسی از نزدیک نظارت می‌کند.